Originally published in Night Owl: A Nationbuilder's Manual (Bisaya nga Edisyon)

Niadtong 2012, pipila ka buwan sa wala pa ang akong gradwesyon, mibisita ako sa mga lumad nga Tagbanua sa Sitio Calauit. Niadtong miadto kami sa Palawan,mga alas diyes sa gabii, nalunod nga gisakyan namong bangka. Napulog duha kaming tanan, tulo lang ang maantigong molangoy. Usa lang ang life vest, usa ka plastic container nga gigamit isip water dispenser. Sulod sa dul-an usa ka oras, nangupot kami sa usa ka kawayan taliwa sa dagat. Gisuwayan namog luwas ang among mga gamit, apan gibuhian ra sab namo dihang bug-at na kaayo kami alang sa katig aron molutaw.

Giusab ako sa akong mga nakat-onan sa maong gabii. Matod nila, ang kabatan-on bisan kanus-a man dili garantiya sa higayon ug takna. Apan dili ni nimo masabtan hangtod sa maong daklit sa kakuyaw. Sa maong mga takna, tulo ka butang lang ang naa sa akong hunahuna: ang mga tawong gimahal nako, ang mga butang nga buot kong buhaton, ug ang mga pulong nga wala ko pa masulti.

Pipila ka oras human ang insidente, gipapili kami kon mamalik kami sa Manila o magpadayon sa among immersion. Gipili namo ang naulahi ug human sa upat ka adlaw sa komunidad, nasaksihan namo kon giunsa pagbangon sa mga Tagbanua bisan sa hagit sa pagpanag-iya sa ilang yuta, aron subling tibuk-on ang ilang kinabuhi pinaagi sa diwa sa “gulpi-mano” o pagtinabangay.

Lawak-saringan nga walay lansang

Gideklarar sa National Commission on Indigenous Peoples ang Calauit Island isip ancestral domain niadtong Marso 2010. Kapin sa 36 ka tuig nga gilabanan sa mga Tagbanua ang kayutaan. Ang unang tulunghaan nga nagtanyag og diploma sa elementarya, adunay kapin kun kulang 200 ka tinun-an. Kon makagradwar, kasagaran mamiya sila paingon sa Coron aron motungha sa high school o kolehiyo.

Sa hapon, ang kalalakin-an magtigom aron husayon ang imprastraktura sa komunidad samtang ang kababayen-an mangibot og sagbot sa talamnan og saging. Migamit sila og mga materyales nga daling makuha sa komunidad. Imbes nga lansang, lainlaing matang sa panghigot ang ilang gigamit.

Kanunayng lab-as ang pagkaon

Ang mga Tagbanua hingpit nga nagsalig sa dagat alang sa pagkaon ug panginabuhi. Gitudlo nila kanako nga ang survival ug sustainability posible lang kon panalipdan ang bahandi sa tubig. Aron maatiman ang ilang palibot, regular silang nagpahigayon og reforestation sa mga katunggan ug sal-ang-sal-ang nga pagtanom og mga binhi panahon sa hunas.

Dinhi, tubig ang labing mahinungdanong manggad. Nagpundo sila sa mga baril ug dinaginot ang paggamit sa tubig. Ang pagkaligo limitado lang sa usa ka balde.

Sulod sa pipila ka adlaw, ang giingong “essential” dili mahinungdanon.

Walay kuryente, Wifi o TV, ang mga pagkaon kanunayng lab-as nga gibayang, ang mga batang babaye nanagduwa og balay-balay ilawom sa kakahoyan ug ang mga lalaki dili mahadlok nga malingaw sa kabulakan. Niining maong komunidad nga walay signal sa cellphone, nasayod ang tanan sa tunga-tungang apilyedo sa matag usa, talagsa ang panagbulag sa magtiayon, ug ang mga buluhaton ginahimo sa tibuok komunidad.

Ang Sitio Calauit usa gayod ka puluy-anan nga maayong pagkaatiman.